Page 39 - 04

ETİK DEĞERLER VE MÜHENDİSLİK 37

Kişinin kendisi herhangi bir mühendislik eserine amaçsal ve araçsal değer veya anlam
yükleyerek ya da yüklemeyerek o mühendislik eserinin değerli ya da başarılı olup olmamasını
sağlar. Diğer bir ifadeyle, herhangi bir mühendislik eseri, mühendislik eseri olması dolaysıyla
insandan bağımsız kendi başına bir değere sahip değildir. Örneğin, gemi bir değerdir fakat kendi
içinde bir değere sahip değildir, sadece taşıma ve ulaştırma eylemi sayesinde bir değere sahip
olur. Bu nedenle, herhangi bir mühendislik eserinin değeri ve dolayısıyla da başarısı sahip
olduğu araçsal değerle doğrudan ilgilidir. Bu nedenle de mühendisliğin başarı değeri aslında
araçsal değeridir. Araçsal değerler amaçsal yani asli değerlere ulaşmaya yardımcı olan
değerlerdir (Elinor, 2011).

Araçsal değer anlayışında iki nokta öne çıkmaktadır: Birincisi hiçbir eser birisi veya birileri ona
anlam yükleyerek belirli amaca araç görmediği sürece herhangi bir değere sahip değildir.
Aslında bir esere araçsal değerini yükleyen, o eseri kullanarak ona anlam katan insandır. Diğer
bir ifadeyle bir eserin araçsal değeri ona anlam yükleyerek değer atfeden kullanıcıya bağlıdır.
Eserin araçsal değerinde belirleyici olan kullanıcıdır, yani insanın kendisidir. İnsan, eserin
kullanım süreçlerine bağlı olarak ona anlam katarak ya da katmayarak kullanım değerini
belirler. Böyle bir araçsal değer anlayışında öne çıkan ikinci nokta ise eseri değerli görüp
görmeme insana bağlı ve kişisel olduğundan, araçsal değerlerin de kişiden kişiye değişiklik
göstereceği, böylece kişiden yani insandan bağımsız hiçbir şeyin araçsal değeri olamayacağıdır
(Gaus, 1990).

Bu çerçevede, mühendislik eserlerinin genel olarak insana bağlı iki çeşit araçsal değeri olduğu
ileri sürülebilir: İlki değişim değeri ve ikincisi de kullanım değeridir. Değişim değeri eserin
fiyatından bağımsız olmaması durumuna işaret eder. Eserlerin kullanım değeriyse, insanlara
belirli bir amacı gerçekleştirme noktasında, eserlerin yararlı olması durumuna göndermede
bulunur. Bir eserin kullanım değeri, fiyat değerinden bağımsız olabilir. Bir mühendislik eserinin
kullanım değeri o şeyin insanlar tarafından kullanımına bağlıdır.

Kuşkusuz hem kullanım hem de değişim değerleri insan varlığının en önemli toplumsal ve
ekonomik olgularıdır. Bir mühendislik eserine ona anlam yükleyerek değerleyen insandır.
İnsanın, en azından kimi insanların ürettiklerini, yapıp ettiklerini, kullanma şekilleri
mühendislik eserini anlamlı ve değerli kılar. Bir mühendislik eserine anlam yükleyerek
değerlemede bulunan insan, hem özne hem de nesne konumundadır. Her mühendislik eserinin
kullanımında: kullanımın icracısı insan olduğu gibi, bir eserde kullanım için değerli görülen şey
de aslında insan ile ilgili genel olarak yaşamda olup bitenlerle ilgilidir. Bu nedenle, insanın
değerlendirmesinin olmadığı bir dünyada bir mühendislik eserinin başarı olarak anlam ve
değerinden söz edilemeyeceği gibi insana ve yaşama değer vermeden tasarlanan bir mühendislik
eserinin değerinden de söz edilemez.
Özetle, değerler mühendislik ürününün bir özelliği değildir. Ona değer yükleyen insanın bir
özelliğidir. Durum böyle iken insanın değerlerinin nesnellik ve öznellik biçimindeki iki farklı
kategorinse vurgu yapmak yerinde olacaktır. Nesnellik kategorisine göre değerler, kişilerden ve
kişilerin tercihlerinden bağımsızdırlar. Eğer bir mühendislik eserinin ya da uygulamasının
değerlendirilmesinde kullanılan değer herkes için aynı akıl kapsamındaki nedene dayanıyorsa o
zaman değer, kişiden bağımsızdır. Eğer bir mühendislik eserinin ya da uygulamasının
değerlendirilmesinde kullanılan değer kişilerin arzu ve isteklerine bağlı olarak özel nedenlere
dayandırılıyorsa veya farklı şekillerde farklı kişilere göre bu nedenler değişiklik gösteriyorsa o
zaman bu değer, kişi-bağımlıdır; yani özneldir.

Sayı 4, 2015 GiDB|DERGi