Page 40 - 04

38 G.KOÇAN

Nesnel ve öznel değerlere bağlı olarak yapılan değerlendirmeler, bu yaklaşımların kullanmış
olduğu ahlâkî dilde de farklılıklar meydana getirir. Bu farklılıklar, değer ve ilke seçenekleri
arasından birini veya birlerini seçme ile ilgilidir. Her mühendislik tasarımı veya uygulamasının
belirli değer ve ilkeleri savunarak, ya da bazı değerleri veya ilkeleri yadsıyarak, ya da her ikisini
birden yaparak hep düzgüsel değer ve ilkelerle ilgili olduğu görülür. Burada mühendislik
uygulaması, bir sistemik bütünsel işlevselliğini ortaya çıkarmak amacıyla farklı bileşenleri bir
araya getirmek için değerlendirerek ve düzenleme yapmak yani farklı bileşenleri sistemsel
işlevsellik amacı etrafında değerlendirerek kurgulamaktır. Buradaki değerlendirme eyleminde,
bir yapının sistemsel işlevsel bütünlüğünün gerçekleşmesi amacı etrafında farklı bileşenleri
farklı uygulama seçeneklerine bağlı olarak seçmek ya da seçmemektir. Diğer ifadeyle, bir eserin
sistemsel işlevselliği etrafında yapılan her değerlendirme sonucunda tercih edilen dışsal
(çevresel) ve içsel (muhteva) ögeler kadar tercih edilmeyen dışsal (çevresel) ve içsel (muhteva)
ögeler de vardır. Her tek mühendislik uygulamasında bir üreten tasarlayan özne olarak
mühendis yani insan bir de bu mühendislik uygulamasının yöneldiği kullanıcı özne ya da
özneler, özneyle ilgili durumlar vb. vardır. Buradaki özne insan olabileceği gibi, bir hayvan,
hayvanlar, canlılar ya da tüm çevre de olabilir. Bu nedenle her bir mühendislik uygulamasını
üreten ve tasarlayan mühendis, kendisinin ya da karşısındakilerin veya genel anlamda çevrenin
değerini koruyacak biçimde tasarım ve uygulamada bulunabileceği gibi, onların değerine zarar
verecek biçimde de uygulamada bulunabilir. Bunun için her mühendislik tasarım ve
uygulamasının işlevi değerle, yani bir mühendislik eserinin, kullanıcılar açısından taşıdığı
anlamla ilişkilidir.

Nelerin yapılması, gerçekleştirilmesi veya geliştirilmesi gerektiği yani nelerin iyi olduğu, iyi
olan şeyler ve doğru olan davranışlar arasında bir önceliğin olup olmadığı ve bir iyilik ve
doğruluk adına başka iyiliklerden veya doğruluklarda vazgeçilip geçilemeyeceği gibi bazı
önemli etik (etik, ister doğru olanı yapma ya da iyiyi gerçekleştirme, isterse de iyiyi geliştirme
şeklinde anlaşılsın) sorunlar vardır.

Bir eylemin yapılmasının etik açıdan zorunlu olarak doğru olup olmadığının belirlenmesi ya da
bir şeyin iyi olup olmadığına karar verilmesi noktasında üç temel etik değerlendirme alanı
vardır. Bu etik değerlendirme alanları: 1. Kişi tabanlı değerlendirme: Kim, nasıl ve neden bir
eylemi gerçekleştirir? 2. Eylem tabanlı değerlendirme: Kişi ne yaptı ve hangi eylemi nasıl
gerçekleştirildi? 3. Sonuç tabanlı değerlendirme: Bir eylemin gerçekleştirilmesinden ortaya
çıkan sonuçlar nelerdir? Bu sonuçlardan kimler nasıl ve ne şekilde etkilendi?

Bu değerlendirme alanlarına bağlı olarak günümüzde etik olgusu dört temel kategori etrafında
önem kazanır: Bunlardan birincisi, betimleyici etiktir. Belirli bir kural koyarak ya da değer
belirleyerek yapılması gerekeni belirtmek yerine, sadece var olanı yani durumu gözlemleyerek
betimlemelerde bulunur. Betimleyici etik, gözlemlenen eylem ve davranışlara ilişkin hiçbir
yargıda bulunmaz. Bunun yerine eylem ve davranışları açık bir şekilde tanımlayarak
anlaşılmalarını sağlamaya yönelik çalışmaları içerir (Stevenson, 1963). İkincisi, meta-etiktir.
Meta etik yargıların özellikleri, doğası ile ilgilenir. Etik ilke, değerlerin ve yargıların doğasını,
kaynağını ve anlamını inceler. Meta-etik, dilin ve normatif sistemlerdeki mantıksal ilişkilerin
çözümleyici incelemesini yapar (Railton, 2010). Üçüncüsü, düzgüsel (normatif) etiktir.
Düzgüsel etik ahlaki yargıların kapsamı, doğru ve yanlış ölçütlerinin neler olduğu yani değerler
ve ilkelerle ilgilenir. Düzgüsel etik, doğru eylemleri yanlış eylemlerden ayırmak amacıyla değer
ve ilkeleri açıklayarak belirlemeye çalışır (Kagan, 1998). Dördüncüsü, uygulamalı etiktir.
Uygulamalı etik, ilke ve değerlerin özel sorunsallara uygulanabildiği alanlara odaklanır. Bu

GiDB|DERGi Sayı 4, 2015